2020-34 (Covid-19) Koronavirüs ve Küresel Ekonomiye Etkileri

Tax-IA Bülten

 No     : 2020-34

Tarih : 2 Nisan 2020

Konu : Koronavirüs ve Küresel Ekonomiye Etkileri

Merhaba, ben Bulut Bellet, vergi danışmanıyım ama son bir aydır şirketlerimizin ihtiyacı olan her türlü mali & ticari & ekonomik konuyla da ilgileniyorum. 01.04.2020’de Zoom üzerinden gerçekleştirilen DEİK – Prof. Gökhan Hotamışlıgil ve Prof. Daron Acemoğlu’nun Katılımlarıyla “Koronavirüs ve Küresel Ekonomiye Etkileri” Online Semineri’nde Focus Global Project Managing Partner’ı Sayın Kerem Kapancı tarafından alınan notlar çerçevesinde hazırlanan yararlı görüşleri sizlerle paylaşmak istiyoruz.

• Nail Olpak:
  • Önümüzdeki dönemde alışkanlıklarımız değişecek.
  • Bunları uygulayıp uygulamamakta keyfi davranabilecek miyiz?
  • Yatırım alanlarımız da değişecek.
  • Sabit getirilerin hesaplandığı bir sistemden, faiz/kur/emtia/altın fiyatlarının birbirine girdiği bir dönemde, enflasyonun eskisine göre daha az önemli olduğu bir döneme mi giriyoruz? E-ticaretin ve lojistiğin öneminin giderek artacağı bir döneme giriyoruz.
• Gökhan Hotamışlıgil:
  • Coronavirüs salgını, 100 yılda bir görülen bir salgın.
  • Dünya neden bu kadar aciz kaldı? Tanıdığımız bir virüs ailesinin tanımadığımız bir üyesi.
  • 4 ana kategoride düşünebiliriz:
    • Virüse bağlı sebepler:
      • Birincisi yeni bir virüs
      • İkincisi bulaşma profili çok etkin olan bir virüs
      • Elimizde bir ilaç yok
      • Kullanılabilecek bir aşı yok
    • Dünyaya bağlı sebepler:
      • Dünyanın birbirine çok bağlantılı olması
      • Gelişmiş olan dünyanın problemli olan bir dönemine rastladı (Brexit, USA’de büyük yönetim problemi, dezenformasyon, bilim erozyonu, yetkinlik & kurumsal erozyonlar, vs.)
    • Pandemi
      • Çözümü kolay olan bir şey değil.
      • Pandemi, pek çok belirsizliklerle beraber geliyor.
    • İnsan faktörü
      • Rakamların ne kadar doğru olduğunu bilmiyoruz, çünkü test rakamları net değil.
      • Corona’nın bulaşıcılığı, kızamığa göre daha düşük. (Bir kişiden 2 ya da 3 kişiye bulaşabileceği düşünülüyor.)
      • Ancak Corona’nın öldürücülüğü, kızamığa göre daha yüksek.
    • Bundan sonra neler olabilir?
      • Yetkinliğin önemi ortaya çıktı. Bu da bilimin öneminin ortaya çıkması ile beraber geliyor.
      • Hazırlık: Acze düşmemizin en önemli sebeplerinden bir tanesi, hazırlık eksikliği. Bu durum ortaya çıkmadan önce bu hazırlıklar bir zaman ve maliyet kaybı gibi görülüyor.
      • Uzakta duran tehlikeleri bugünkü önlemlerle karşılamak ve oraya yatırım yapmak, bugünkü devlet yönetiminde anlamlı değil. (Örnek: İklim değişikliği). Ama sars gibi konuların günlük hayatımızın içine yerleşmesi gerekiyor.
      • “Problem global, çözümler yerel” deniyor. Ama gerçek olan “problem de küresel, çözüm de küresel” olmak zorunda. Bu nedenle önümüzdeki dönemde global iş birliğinin artmasını bekliyorum.
      • Ancak insanların unutma sürecinin çok hızlı olduğunu da göz önüne almalıyız. Umarım bu şekilde olmaz.
      • Elbette ekonomik baskı, reformun hangi şiddette belirleyeceğini belirlemede önemli rol oynayacak.
      • Halk sağlığı konusu ihmal edilen bir bölümdü. Bundan sonra patlama yapacağını düşünüyorum. (Emerging epidemics, emerging diseases)
      • Askeri cihazdan tıbbı cihaza yatırıma dönüşüm olabilir. Bir virüsün askeri savaş araçlarından çok daha etkili olduğunu bütün dünyaya gösterdi, ama tabii kötü niyetli insanlara da gösterdi.
    • Daron Acemoğlu:
      • Çok kritik bir dönemden geçiyoruz.
      • Bunun sağlık, ekonomik, sosyal ve politik nedenleri var.
      • Bunları anlamak için önce salgının kontrol altına alınıp alınmayacağını anlamak lazım.
      • Önce Ekonomiyi anlamak lazım.
        • Bu salgının ekonomi üzerindeki etkisi çok derin olacak.
          • Virüse yakalanan kişi sayısı 1 milyona yaklaştı.
          • Bunun ekonomiye ve sağlık sisteme etkisi büyük.
          • Ekonomiyi yavaşlatma, sosyal izolasyon gibi önlemler alınıyor.
          • Bunun çok direkt bir etkisi var. Şu anda ABD’de artık %50 insan, ekonomiye artık katkıda bulunmuyor.
          • Bu da ABD ekonomisinin %30 azalması anlamına geliyor.
          • Bunun talep azalmasına etkisi var.
          • Belirsizliğin de talebe olumsuz etkisi var.
          • Dördüncüsü ise iş dünyasına büyük etkisi var. Normal resesyonlarda %3 firma batıyor. Ama pandemi durumlarında bu tüm iş dünyasına yayılabilir.
        • Bulaşma:
          • Ekonomik ve sosyal önlemler alarak hızlı bir düşüş sağlayabilir miyiz? (Çin, Güney Kore ve Tayvan’da olduğu gibi) Bunları yapabilirsek, ekonominin geri dönme sürecini rahatlatabiliriz.
        • Zor bir dönemden geçiyoruz, ama umut var.
          • Epidemiyolojik olarak umut var.
          • Sosyal olarak umut var.
          • Politik olarak umut var.
        • Ama bunlar kolay değil.
        • Bunlara ikinci kısımda geri döneceğim.
• Gökhan Hotamışlıgil:
  • Modellerin kısa ve uzun vadedeki etkilerine bakmak lazım.
  • Kontrolü altına almış ülkelere bakarsak, ikinci, üçüncü, dördüncü dalgaların ilk dalgadan daha şiddetli gelebileceğine dair modeller de var, daha kontrollü şekilde daha az şiddetli geri gelebileceğini gösteren modeller de var.
  • Dolayısı ile bu iş bir tek seferde bitmeyecek.
  • Amerikan sağlık sisteminin bu salgın öncesinde de ciddi sıkıntıları vardı:
    • En önemli sorun, maliyetlerin yüksek olması idi.
    • Bu da kapasite kullanımının çok yüksek olmasını beraberinde getiriyor. (Örneğin hastanelerin kapasite kullanım oranı Boston’da %95.)
    • Kişi başına düşen doktor sayısı ve yatak sayısı düşük.
    • Sistemin içinde muazzam bir eşitsizlik var.
    • Bundan dolayı da etkinlik problemi ortaya çıkıyor.
    • Bunlar, bilinen sıkıntılar.
    • Elbette bu sıkıntıların yansıması, bu salgın sırasında görüldü.
  • Bu pandemi sonrasında Amerikan sağlık sisteminde bir reforma gidilip gidilmeyeceğini ben bilmiyorum.
  • Mesela İtalya’da daha sosyal bir sağlık sistemi var, daha fazla doktor, daha fazla yatak var. Ama İtalya’nın durumu ortada.
  • Ama bu konunun şiddetle gündeme geleceğini düşünüyorum. Zaten önümüzdeki dönemde Amerika’da seçimler var. Seçim çalışmalarında da bu konu gündemde olacak.
  • Kişisel kanaatim, bu sistemin sürdürülebilir olmadığı ve mutlaka değişmesi gerektiği yönünde.
  • Ben Harvard’da profesörüm, ama eldiven & maske ihtiyacım olsa, şu anda yok. Çin’den öğrencilerim bana bir paket yollamışlar ve maske & eldiven göndermişler. Bu, Amerika’nın Çin karşısındaki durumunu gösteriyor.
  • Aşı:
    • Aşı çok önemli, çünkü buradan nasıl çıkacağız konusuna geliyoruz.
    • Aşı niye zor?
      • Bu, tanımadığımız bir virüs.
      • Bilmemenin getirdiği birtakım sınırlamalar var.
        • Aşının hangi yöntemle üretilebileceği bilinmiyor.
        • Şu anda virüsün hangi parçalarını tanıtıp sonuç alacağımızı dahi bilmiyoruz.
      • Güvenlik çalışmasının insanlarda yapılması gerekiyor. Bu yapılmadan aşının büyük kitlelere verilmemesi gerekiyor, yoksa
      • Arkasından da etkinlik çalışmalarının yapılması gerekiyor.
      • Son olarak da koruyuculuk çalışmalarının yapılması gerekiyor.
    • Ama iyimser olduğum konular da var:
      • Üretilen bilginin hızı muazzam. Virüsün genetik haritası, genetik haritası rekor bir zamanda çıkarıldı. Bu, 30 yıllık akademik hayatımda gördüğüm en yüksek hız.
      • Bu, RNA’ya dayalı bir virüs. Dolayısı ile daha önceden yapılan aşı üretme teknolojilerine ek olarak, çok daha hızlı aşı üretme teknolojileri var. Bununla da ilgilenen çok sayıda şirket var.
      • Çok fazla sayıda hasta var. “Bunun nesi iyimserlik” diyebilirsiniz, ama değişik derecelerde dünyanın her yerinde çok sayıda hasta olması, klinik testlerin hızla yapılması anlamına geliyor.
    • Ama sadece aşıya dayanarak tedbirlerimizi alamayız. HIV virüsü onlarca senedir ortada ve hala bir aşısı yok. Bazen mümkün de olmayabiliyor.
    • Ama rekor sayıda şirket, aşıya yatırım yapmış durumda. (Hem eski hem de yeni ve yenilikçi şirketler)
      • Pfizer
      • Sanofi
      • Eli Lilly
    • Daron Acemoğlu:
      • Dünya sosyal, küresel ve politik sistemin bir açıdan değişmemesi mümkün değil.
      • Farkına varıyoruz ki, şu andaki devlet kurumları yeterince iyi çalışmıyorlar. Devletin ekonomi ve sosyal hayattaki rolü çok artmış vaziyette.
      • Küreselleşme konusunda büyük soru işaretleri olacak. Eğer bu kadar küreselleşmiş olmasaydık, bu virüs Çin’den Amerika’ya 1.5 ayda gidemezdi.
      • Hayek, kitabında devletin ekonomideki gücünü arttırsa, demokrasinin zayıflayacağını iddia etmişti.
        • Ancak Hayek’in yanlış olduğu ortaya çıktı. Örnek: İsveç.
      • Çin, bunu çok hızlı bir şekilde, ama tepeden yaptı. Birçok hatalarla olsa da…
      • Taiwan ve Güney Kore: En iyi hazırlıklı olan ülkeler. Devlet ve sivil toplum arasında yeni teknolojilerle yaptılar.
      • Zor bir dönemden geçiyoruz, ama bu dönemi nasıl kullanacağımız bizim elimizde.
      • Bu dönemi doğru bir şekilde değerlendirmemiz lazım, devletin kuvvetlenmesi lazım. Çok daha iyi bir refah devleti kurmamız, çok daha iyi bir sağlık sistemi kurmamız mümkün. Kolay mı? Hayır değil. Ama umut var mı? Evet var.
• Gökhan Hotamışlıgil:
  • Önümüzde 4 tane senaryo var.
    • Olasılık: Bir zincirin kuvveti, en zayıf halkası ile ölçülüyor. Burada zincir, bütün dünya. Ütopik olarak, bütün dünyanın aynı tedbirleri aldığını kabul edersek, en iyimser çözüm bu. Ama bunu pratikte uygulamak çok zor, çünkü ülkelerin farklı gerçeklikleri var.
    • Olasılık: Sürü bağışıklığı: Bunun kabul edilebilir bir strateji olmadığını düşünüyorum. Bu kadar ölüm oranı olan bir virüs için bunun kabul edilebilir olmadığını düşünüyorum. Ama bunu uygulayan ülkeler de var. Örneğin İsveç şu anda, adını koymadan bunu yapıyor. Dünyada hiçbir ülkede bu kadar güçlü bir sağlık sistemi olduğunu düşünmüyorum.
    • Olasılık: Daha gerçekçi olan bu senaryoda amaç birinci dalgayı baskılamak. Ama pandemi var diye kalp krizleri, kanserler durmuyor.
    • Olasılık: Virüs kaçacak, biz kovalayacağız.
  • Bu süreci ne kadar etkin kontrol edebilirsek, ilerleyen süreçlerde bu kadar radikal önlemler almak gerekmeyecek. (Örnek: Bütün bir şehri ya da ülkeyi kapatmamız gerekmeyecek, belki sadece bir mahalleyi, semti kapatacağız.)
  • Bu sürecin 1-1,5 sene süreceğini öngörüyorum.
  • Bu süreci tamamen değiştirecek şey, ilaç ya da aşının geliştirilmesi.
  • Selolojik testler çok önemli:
    • Yani hastalığı geçirmiş ve atlatmış olan insanların tanınması.
    • Hiçbir ülkede yaygın tarama yapılamıyor.
    • Selolojik test yapılabilse, her toplamda belki %20 – %30 bağışıklık kazanmış bir kitle olacak.
• Daron Acemoğlu:
  • Hükümet harcama tablosu, kriz sonrası bizi daha çok etkileyecek.
  • FED’in kararları, kriz öncesinde başlamış olan politikaların devamı.
  • Şu anda 2 trilyon USD’lik bütçe var ve bunun üzerine gelecek bütçeler de olacaktır.
  • Bunu kısa vadeli değil, orta vadeli olarak düşünmemiz lazım.
  • Para politikaları dinamik olarak değişmek durumunda.
  • Tedarik zincirinin çok kuvvetli bir şekilde desteklenmesi lazım.
  • Şirketlerin vergi vermemeleri, ücretlerin yavaş yavaş devlete geçmesi başlayacak.
  • Sosyal mesafe politikaları, önlemleri en azından 1-2 sene daha alınmaya devam edilmeli. Bir gün işe dönsek bile, uzunca bir süre lokantalara vs. dönmeyeceğiz.
  • Kısa ve orta vadede küreselleşme üzerine etkileri ciddi olacak.
  • Salgın Afrika’ya ve başka bölgelerine daha yeni yeni geçiyor. Amerika’da ve Avrupa’da şu anda durdurabilsek bile, Afrika ve başka yerlerden ikinci bir dalga olarak yeniden geri gelebilir.
  • Dolayısı ile insanların bir yerden bir yere gitmesi, ciddi şekilde yavaşlayacak.
  • Devlet ve ekonomi arasındaki ilişkiler değişmeye başlayacak.
  • Virüs, expertiz’in, yetkinliğin ortadan kalktığını bize gösterdi.
  • Şu anda FED, hızlı ve doğru bir şekilde cevap verdiyse, bunun sebebi FED’in Trump’ın en az etkilediği kurumlardan birisi olması. Bunların artık yavaş yavaş farkına varmamız lazım.
• Gökhan Hotamışlıgil:
  • Türkiye’de salgın çok hızlı bir şekilde artıyor.
  • Bu nedenle Türkiye’de acil olarak yapılması gerekenler:
    • Can kaybının kontrolü
    • Bunun için de sağlık kapasitesinin arttırılması ve doktorların korunması lazım.
    • Hatta sıra dışı yöntemlerle kapasite arttırılabilir.
    • İzolasyonun sosyalden zorunluya kayması gerektiğini düşünüyorum.
    • Daha etkin önlemlerin gündeme gelmesi lazım.
    • Test sayısının arttırılması lazım.
    • Sahadan dönüşüm almak lazım.
    • Selolojik testin Türkiye için çok büyük önemi var. Türkiye’de bunu yapabilecek onlarca Üniversite, laboratuvar var. İlla Roche yapsın, Pfizer yapsın diye beklemeye gerek yok.
    • Türkiye’nin bilime ve yetkinliğe yaptığı yatırımı çok üst seviyeye çıkarması gerekiyor.
    • Salgın hastalıklarla mücadele edecek merkezlerin kurulması, personellerin yetiştirilmesi gerekiyor.
    • Dünya haritasındaki yerimiz çok daha küçük iken bile bugünden daha büyük başarılar elde etmişiz. Bugün bunları elde etmememiz söz konusu bile değil.
  • Daron Acemoğlu:
    • Türkiye’nin yapması gerekenler:
      • Sağlık sistemini güçlendirmek
      • İnsan hayatını kurtarmak
      • İş gücünün üzerine gelen baskıları azaltmak.
      • Ekspertizi, doğru politikaları hem sağlık hem de ekonomi açısından hayata geçirmek.

 

Saygılarımızla. Tekrar teşekkürler sayın Kerem Kapancı,

Şaban Küçük